نگهداری منظم خودرو تنها محدود به تعویض روغن ترمز نمی‌شود. در واقع، مجموعه‌ای از مایعات حیاتی وجود دارد که هر یک نقش کلیدی در عملکرد، دوام و ایمنی خودرو ایفا می‌کنند. اگر به‌طور منظم این مایعات را بررسی و تعویض کنید، علاوه بر کاهش خطرات فنی و جانی، هزینه‌های سرویس و تعمیرات سنگین را به حداقل می‌رسانید. در این مقاله با مهم‌ترین این مایعات، ویژگی هر یک، علائم کاهش کیفیت و زمان‌بندی تعویض آن‌ها آشنا می‌شویم.
۱. روغن موتور
روغن موتور اصلی‌ترین مایع محافظ پیشرانه است. این روغن با پوشش دادن قطعات متحرک داخل سیلندر، از اصطکاک و سایش جلوگیری می‌کند و حرارت تولیدشده را نیز از بلوک موتور دور می‌کند.
- کاربرد: کاهش اصطکاک، انتقال حرارت و پاک‌کنندگی رسوب‌ها
- انواع رایج: معدنی، نیمه‌سنتتیک و فول‌سنتتیک
- زمان تعویض: معمولاً هر ۵۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰ کیلومتر برای روغن‌های نیمه‌سنتتیک و هر ۱۰۰۰۰ تا ۲۰۰۰۰ کیلومتر برای فول‌سنتتیک
- علائم کاهش کیفیت: صدای غیرمعمول پیستون‌ها، دود آبی از اگزوز، افزایش مصرف سوخت و روشن شدن چراغ هشدار فشار روغن
عدم تعویض به‌موقع روغن موتور می‌تواند به چین‌خوردگی رینگ‌ها، رسوب ته‌نشین‌شده در مجاری روغن و نهایتاً تعمیرات سنگین موتور منجر شود.
۲. سیال خنک‌کننده (کولانت/آب‌رادیاتور)
کولانت یا ضدیخ، وظیفه تنظیم دمای موتور را بر عهده دارد. در زمستان از یخ‌زدگی موتور جلوگیری می‌کند و در تابستان از جوش‌آوردن مایعات رادیاتور پیشگیری می‌کند. فرمولاسیون آن معمولاً ترکیبی از اتیلن‌گلایکول و افزودنی‌های ضدخوردگی است.
- کاربرد: انتقال حرارت از موتور به رادیاتور، ضدیخ و ضدجوش
- زمان تعویض: هر ۲ تا ۳ سال یا طبق توصیه سازنده
- علائم مشکل: دمای بالای آمپر، نشت آب‌رادیاتور، کف‌آلود شدن مایع در مخزن
- نکته: حتماً از نسبت ۵۰/۵۰ آب و ضدیخ اصل استفاده کنید و هنگام بررسی، موتور سرد باشد
رسوب گرفتگی مجراهای رادیاتور و پمپ آب از عدم تعویض به‌موقع کولانت ناشی می‌شود که در نهایت منجر به افزایش دمای موتور و ترک خوردن سیلندرها می‌گردد.
۳. روغن گیربکس (اتوماتیک و دستی)
روغن گیربکس فشار هیدرولیک لازم برای تعویض‌های نرم را در اتوماتیک‌ها تأمین می‌کند و در جعبه‌دنده‌های دستی وظیفه روان‌کاری دنده‌ها و سینکروها را بر عهده دارد. کیفیت و ویسکوزیته مناسب در تمامی دماها ضروری است.
- کاربرد: روان‌کاری چرخ‌دنده‌ها، انتقال نیروی هیدرولیک (در اتوماتیک)
- انواع: ATF (برای اتومات)، روغن معمولی (برای دستی)، روغن‌های CVT و DCT مخصوص برخی گیربکس‌ها
- زمان تعویض:
- گیربکس دستی: هر ۳۰۰۰۰ تا ۶۰۰۰۰ کیلومتر
- اتوماتیک (ATF): هر ۴۰۰۰۰ تا ۸۰۰۰۰ کیلومتر
- CVT/DCT: طبق دفترچه سازنده
- علائم کاهش کیفیت: تعویض خشن دنده‌ها، بوی سوختگی، لرزش در شتاب‌گیری
غفلت از تعویض روغن گیربکس منجر به ساییدگی دنده‌ها، داغ‌شدن بیش از حد گیربکس و نهایتاً تعویض کامل جعبه‌دنده می‌شود که هزینه‌ای چندین‌برابر سرویس دوره‌ای دارد.
۴. مایع هیدرولیک فرمان (Power Steering Fluid)
مایع هیدرولیک فرمان با ایجاد فشار لازم در جعبه فرمان هیدرولیکی، فرمان‌پذیری آسان و بازخورد مناسب را تضمین می‌کند. اگر این مایع کم یا آلوده شود، به‌مرور فرمان سفت شده یا صداهای گوش‌آزار از پمپ و شلنگ‌ها شنیده می‌شود.
- کاربرد: انتقال فشار هیدرولیک به سیستم فرمان
- زمان تعویض: هر ۶۰۰۰۰ تا ۸۰۰۰۰ کیلومتر یا هر ۲ سال
- علائم مشکل: صدای زوزه در دوردست‌ها، لکنت در باز و بسته کردن فرمان، لکه‌های چرب زیر خودرو
نگهداری درست مایع فرمان، عمر پمپ هیدرولیک و شلنگ‌های فشار بالا را افزایش می‌دهد و مانع از نشت ناخواسته و تعمیرات پرهزینه می‌گردد.
۵. روغن دیفرانسیل و گیربکس‌های AWD/4WD
در خودروهای دیفرانسیل جلو، عقب یا تمام‌چرخ محرک، روغن دیفرانسیل نقش روان‌کاری چرخ‌دنده‌های کرانویل و پینیون را دارد. در خودروهای ۴WD و AWD، مایع گیربکس پایین (Transfer Case) نیز باید کنترل شود.
- کاربرد: روان‌کاری دنده‌های دیفرانسیل و مکانیزم انتقال قدرت
- زمان تعویض: هر ۸۰۰۰۰ تا ۱۲۰۰۰۰ کیلومتر
- علائم کاهش کیفیت: صدای جیرجیر، لرزش در شتاب جانبی، نشت روغن از محفظه دیفرانسیل
تأخیر در سرویس دیفرانسیل باعث شکستگی چرخ‌دنده‌های مخروطی و شافت‌ها شده و هزینه تعویض قطعات سنگین دیفرانسیل (۵–۱۰ میلیون تومان) را به‌همراه دارد.
۶. مایع شیشه‌شور
در نگاه اول مایع شیشه‌شور ممکن است کم‌اهمیت به‌نظر برسد، اما دید مناسب راننده نقش مستقیمی در ایمنی دارد. ترکیبات پاک‌کننده، جداکننده حشرات و ضدمنجمد در زمستان باعث می‌شوند بدون لکه و یخ‌زدگی سطح شیشه پاک باقی بماند.
- کاربرد: پاک‌کردن آلایندگی سطح شیشه جلو و عقب
- زمان تعویض/تکمیل: به‌صورت ماهانه یا هر بار که کمتر از نصف مخزن شود
- تنوع فرمول: مبرد زمستانه (حاوی ضدیخ)، مبرد تابستانه (غلیظ‌تر برای حشرات)
نگهداری مخزن شیشه‌شور با مایع مناسب از آسیب موتور پمپ شیشه‌شور و یخ‌زدگی آن در فصل سرما جلوگیری می‌کند.
۷. گاز مبرد سیستم تهویه (A/C Refrigerant)
گاز مبرد یا فریون، عامل خنک‌کنندگی در کولر خودرو است. افت فشار یا نشت گاز، به مرور زمان قدرت خنک‌کنندگی را کاهش می‌دهد و ممکن است کمپرسور را دچار اضافه‌بار کند.
- کاربرد: خنک‌سازی جریان هوا در داخل کابین
- زمان سرویس: در هر سرویس سالانه سیستم تهویه (شارژ گاز بر اساس مانومتر تا فشار استاندارد)
- علائم کاهش گاز: خنک نکردن کافی کولر، سروصدای غیرعادی کمپرسور، بوی روغن کمپرسور
شارژ به‌موقع گاز مبرد، از یخ‌زدگی سیم‌کشی و آسیب به کمپرسور جلوگیری کرده و مصرف سوخت کولر را کاهش می‌دهد.
۸. مایع کلاچ هیدرولیک
در بسیاری از خودروهای دارای کلاچ هیدرولیک، مایع کلاچ از مخزن مشترک روغن ترمز تغذیه می‌شود. اما در برخی مدل‌ها مخزن مجزا برای اطمینان از عملکرد دقیق نیروی هیدرولیک تعبیه شده است.
- کاربرد: انتقال فشار پدال کلاچ به سیلندر اصلی و فرعی کلاچ
- زمان تعویض: هر ۲ سال یا ۳۰۰۰۰ کیلومتر
- علائم مشکل: سُفت یا نرمی غیرطبیعی پدال کلاچ، گیرکردن کلاچ در حالت نیمه‌درگیری
تأخیر در تعویض مایع کلاچ هیدرولیک ممکن است منجر به هواگرفتن مدار و سایش بی‌مورد صفحه کلاچ شود.
۹. سایر مایعات تخصصی
علاوه بر موارد فوق، در خودروهای مدرن ممکن است با مجموعه‌ای از مایعات تخصصی روبه‌رو شوید:
- مایع تعلیق هوا (Air Suspension Fluid)
- روغن جعبه‌دنده دوکلاچه (DCT Fluid)
- مایع ترمز پارک الکترونیکی (EPB Hydraulic Fluid)
- مایع خنک‌کننده برخی توربوشارژرها یا سیستم‌های EGR
- افزودنی‌های نگهدارنده در خودروهای هیبرید
هر کدام از این مایعات بسته به طراحی سازنده نیازمند بررسی و سرویس دوره‌ای منحصربه‌فرد هستند.
نکات کلی در انتخاب و نگهداری مایعات خودرو
- همیشه از مایعات دارای استاندارد سازنده (API, ACEA, DOT) استفاده کنید.
- درهای مخازن مایعات را در حین تعویض سریع ببندید تا رطوبت و گردوغبار وارد نشود.
- رنگ، بو و شفافیت مایع را پیش و پس از تعویض بررسی کنید.
- فشار روغن موتور و گیربکس ATF را در دیاگ خودرو (در مدل‌های پیشرفته) کنترل کنید.
- برای نشت‌یابی گاز مبرد، از مانومتر و نشت‌یاب مادون‌قرمز بهره ببرید.
- سرویس کولانت را در ابتدای فصل سرد سال انجام دهید تا از ترک خوردن بلوک موتور جلوگیری شود.
- مبلغ و زمان سرویس هر مایع را در دفترچه نگهداری خودرو ثبت کنید.
جمع‌بندی
نگهداری اصولی مایعات خودرو، کلید افزایش ایمنی، دوام قطعات و کاهش هزینه‌های بلندمدت است. فراموش نکنید که علاوه بر روغن ترمز، هر مایع هیدرولیک و شیمیایی نقشی ویژه در عملکرد صحیح خودرو دارد. با رعایت برنامه سرویس دوره‌ای، انتخاب مایعات مرغوب و توجه به علائم اولیه خرابی، می‌توانید از بروز مشکلات جدی و توقف ناگهانی در جاده جلوگیری کنید. نظم در سرویس مایعات، سرمایه‌گذاری برای آینده خودرو و آرامش خیال شما در مسافرت‌های درون‌شهری و برون‌شهری خواهد بود.
